Η Ψυχοθεραπεία εμπρός σε μια Ψηφιακή Επανάσταση

Η Ψυχοθεραπεία εμπρός σε μια Ψηφιακή Επανάσταση

.

.

Μετά την πρόσφατη «τεχνολογική έκρηξη» και την ευρεία διάδοση εφαρμογών παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης, όπως το ChatGPT, η πίστη της ανθρωπότητας στις δυνατότητες των μηχανών άρχισε να διευρύνεται. Αν και δεν έχει διατυπωθεί ένας κοινά αποδεκτός ορισμός, με την έννοια «τεχνητή νοημοσύνη» εννοούμε τη μίμηση της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς από τους υπολογιστές (Kok et al., 2013). Σε αντίθεση με την παραδοσιακή τεχνητή νοημοσύνη, τα συστήματα «Παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης (Generative Artificial Intelligence – GAI)» μπορούν να δημιουργούν καινοτόμο περιεχόμενο, να συνθέτουν πιο αποτελεσματικά τις διαθέσιμες πληροφορίες και να βελτιώνονται μέσα από τη δυναμική αλληλεπίδραση με τον χρήστη, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη επαναπρογραμματισμού (Κουρκουτάς, 2024). Υπό αυτές τις συνθήκες, επανέρχεται στο προσκήνιο η συζήτηση για πιθανή αντικατάσταση του ανθρώπου από τις μηχανές. Ειδικά ως προς τα επαγγέλματα που βασίζονται στην ανθρώπινη διάδραση, όπως η ψυχοθεραπεία, παραμένει ανοιχτό το ερώτημα: Θα μπορούσε ποτέ η τεχνητή νοημοσύνη να αναπτύξει αυθεντική ενσυναίσθηση, ούτως ώστε να προσφέρει ουσιαστική συναισθηματική υποστήριξη, ανταγωνιζόμενη ακόμα και τους πιο έμπειρους ψυχοθεραπευτές;

.

Αν και η ψηφιακή ψυχοθεραπεία δεν είναι καινούργια έννοια – με μορφές όπως η τηλε-θεραπεία, οι διαδικτυακές υποστηρικτικές ομάδες, οι καθοδηγούμενες ψηφιακές παρεμβάσεις και οι αυτοκαθοδηγούμενες εφαρμογές (Richards, 2024), καθώς και τα chatbots, όπως το Woebot (Fiske et al., 2019 ∙ Grodniewicz & Hohol, 2023 ∙ Bhatt, 2024), ή πιο προσωποποιημένα εργαλεία, όπως καταγραφείς διάθεσης και εφαρμογές καθοδηγούμενου διαλογισμού (Okoro et al., 2024) – μια πραγματική καινοτομία που εξετάζεται στις μέρες μας είναι η παρουσία της τεχνητής νοημοσύνης εντός της συνεδρίας ως υποβοηθητικό εργαλείο τόσο για τον θεραπευτή, όσο και για τον θεραπευόμενο. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Haber et al. (2024) προτείνουν δύο διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιηθεί η παρουσία του GAI εντός της συνεδρίας: είτε ως εποπτικό εργαλείο ανατροφοδότησης, είτε ως υποβοηθητικό εργαλείο έκφρασης.

1. Στην πρώτη περίπτωση, το GAI υπόσχεται να παρέχει περιλήψεις των συνεδριών, να εντοπίζει τα βασικά ζητήματα και να παρακολουθεί την πρόοδο του ασθενούς σε βάθος χρόνου. Επίσης, μέσω του εντοπισμού σταθερών μοτίβων συμπεριφοράς του θεραπευόμενου, θα μπορεί να ενημερώνει τον θεραπευτή για πιθανούς κινδύνους για την ψυχική υγεία, αλλά και να προτείνει κατάλληλες θεραπευτικές παρεμβάσεις.
2. Ως προς τη δεύτερη περίπτωση, το GAI υποστηρίζεται ότι θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως μέσον εξωτερίκευσης κατά τα πρότυπα της αφηγηματικής θεραπείας. Έτσι, μέσω της παραγωγής εικόνας, ο θεραπευόμενος μπορεί να είναι σε θέση να οπτικοποιήσει και να αναπαραστήσει τον ψυχικό του τραύμα, ενώ μέσω της δυνατότητας παραγωγής φωνής, θα μπορούσε να ενσωματώσει την εσωτερική του φωνή στο σύστημα και να είναι σε θέση να συνομιλήσει ο ίδιος μαζί της.

.

H ιδέα ενός «τεχνητού τρίτου» και η γενικότερη ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, υπόσχονται να επαναπροσδιορίσουν την ψυχολογική φροντίδα, προσφέροντας πολλαπλά οφέλη.

• Βελτίωση προσβασιμότητας: Δεδομένου ότι ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν άτομα που διαμένουν σε περιβάλλοντα με χαμηλή διαθεσιμότητα πόρων ή σε απομακρυσμένες γεωγραφικά περιοχές (Richards, 2024), η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης δύναται να διευρύνει την πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, παρέχοντας υποστήριξη σε μέρη όπου, διαφορετικά, οι ανάγκες υγείας θα παρέμεναν ανεκπλήρωτες (Fiske et al., 2019).
  .
• Αμεσότητα χρήσης και εξοικονόμηση χρόνου: Ένα δεύτερο βασικό πλεονέκτημα που φαίνεται να σχετίζεται και με το παραπάνω, είναι η ευκολία χρήσης τέτοιου είδους εφαρμογών. Δεδομένου ότι είναι αυτοχορηγούμενες, δηλαδή δεν απαιτούνται πολλές προϋποθέσεις ή πολύπλοκες διαδικασίες για να ξεκινήσει κάποιος να τις χρησιμοποιεί, δίνεται η ευκαιρία στα άτομα να εξυπηρετηθούν άμεσα, αποφεύγοντας τις χρονοβόρες διαδικασίες εξέτασης και εισαγωγής στο σύστημα υγείας (Fiske et al., 2019).
  .
• Εξατομικευμένη φροντίδα: Ένα τρίτο όφελος αφορά στην καινοτομία των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης και στην εξατομίκευση των υπηρεσιών (Haber et al., 2024 ∙ Richards, 2024). Η χρήση των νέων τεχνολογιών προσφέρει μια αισιόδοξη προοπτική συνδυασμού των καθιερωμένων προσεγγίσεων με πιο πρόσφατες θεωρίες (Pilecki et al., 2015, αναφ. στο Haber et al., 2024 ∙ Grodniewicz & Hohol, 2023). Ταυτόχρονα, η αξιοποίηση πολυδιάστατων δεδομένων (δημογραφικών, βιολογικών, κλινικών κ.ά.) οδηγεί στην ακριβέστερη αξιολόγηση, προβλέποντας καλύτερα την ανταπόκριση ενός ατόμου στην θεραπεία και καθορίζοντας την καταλληλότερη για το ίδιο θεραπευτική προσέγγιση (Bhatt, 2024 ∙ Dwyer et al., 2018, αναφ. στο Richards, 2024), ενώ όταν πρόκειται για ευάλωτες ομάδες, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να ανιχνεύσει εγκαίρως κινδύνους για την ψυχική υγεία (Fiske et al., 2019). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η θεραπευτική εμπειρία προσαρμόζεται επιμελώς στο κάθε άτομο και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, επιτρέποντάς του να συμμετέχει ενεργά στο ταξίδι της ίασής του (Haber et al., 2024).
  .
• Άρση αναστολών: Ένα ακόμα όφελος που μπορεί να προκύψει από τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στη θεραπεία είναι η μείωση του αισθήματος ντροπής (Fiske et al., 2019). Έρευνες έχουν δείξει πως, παρά το γεγονός ότι οι χρήστες έχουν επίγνωση της μη-ανθρώπινης φύσης ενός chatbot, και μόνο η αίσθηση μιας κοινωνικής παρουσίας μπορεί να ενθαρρύνει το άνοιγμα (Lee et al., 2022 αναφ. στο Bhatt, 2024).
  .
• Εμπιστοσύνη στο σύστημα υγείας και τον ειδικό: Ειδικά τα άτομα με χαμηλό επίπεδο γνώσεων σχετικά με ζητήματα υγείας, φαίνεται να προτιμούν περισσότερο την αλληλεπίδραση με έναν εικονικό βοηθό απ’ ότι με κάποιον ειδικό. Μελέτες έχουν δείξει πως αυτός ο τρόπος, τους παρέχει περισσότερη αυτονομία και έλεγχο του ρυθμού με τον οποίο αφομοιώνουν τις διαθέσιμες πληροφορίες (Bickmore, 2009, αναφ. στο Fiske et al., 2019). Συνεπώς, η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να είναι χρήσιμη για την καλλιέργεια της εμπιστοσύνης προς το ιατρικό σύστημα (Fiske et al., 2019), αλλά και για τη διευκόλυνση μιας πιο συνεργατικής σχέσης μεταξύ ασθενούς και ειδικού, όταν χρησιμοποιείται συμπληρωματικά στη θεραπεία (Tal et al., 2023 ∙ Cohen, 2023, αναφ. στο Haber et al., 2024).
  .
• Αποτελεσματικότητα θεραπείας: Φυσικά, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον θετικό αντίκτυπο στην αντιμετώπιση πλείστων ζητημάτων ψυχικής υγείας που μόλις έχει αρχίσει να τεκμηριώνεται από τη βιβλιογραφία. Σύμφωνα με μια συνολική ανασκόπηση της Bhatt (2024), η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στην ψυχοθεραπεία δύναται να ενισχύσει την ανθεκτικότητα και την ευημερία των χρηστών, να συνεισφέρει στην επίτευξη της αυτογνωσίας, της νοητικής ευεξίας και της αυτοσυμπόνιας, ενώ μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα του ύπνου, τη διάθεση, το αίσθημα δυσφορίας και την αντίληψη της σοβαρότητας των συμπτωμάτων.
  .

Όσο η τεχνητή νοημοσύνη καλπάζει δυναμικά προς το μέλλον, η ψυχοθεραπεία φαίνεται να κερδίζει σε προσβασιμότητα, εξατομίκευση, καινοτομία (Haber et al., 2024) και αποτελεσματικότητα (Bhatt, 2024). Όπως επισημαίνουν οι Fiske et al. (2019), οι τεχνολογίες αυτές είναι διαρκώς παρούσες, ευρέως διαθέσιμες, υπομονετικές, χωρίς να ξεχνούν ή να κρίνουν, παρέχοντας έτσι μια αδιάλειπτη και αξιόπιστη στήριξη, ιδιαίτερα κατάλληλη για ευάλωτους πληθυσμούς. Σε έναν κόσμο γεμάτο λίστες αναμονής και ελλείψεις προσωπικού, η μεγιστοποίηση του χρόνου των θεραπευτών, η βελτιστοποίηση των κλινικών αποτελεσμάτων και η εξυπηρέτηση όλο και μεγαλύτερου αριθμού ασθενών κρίνονται ως εξαιρετικά πολύτιμες κατακτήσεις (Richards, 2024).

.

Ωστόσο, όλες αυτές οι νέες δυνατότητες εγείρουν και σοβαρούς ηθικούς προβληματισμούς:

• Μήπως στην πραγματικότητα η τεχνητή νοημοσύνη ενισχύει το στίγμα, κρατώντας τις ψυχολογικές δυσκολίες πίσω από κλειστές πόρτες; Όσο αισιόδοξες προοπτικές κι αν έχουν η αύξηση της προσβασιμότητας, η αμεσότητα της χρήσης και η εξοικονόμηση του χρόνου, σίγουρα δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι αυξάνουν την πιθανότητα αναίρεσης ενός ολόκληρου κινήματος αποστιγματοποίησης. Ο περιορισμός της θεραπευτικής διαδικασίας στη σχέση με τα τεχνολογικά μέσα κρύβει σημαντικούς κινδύνους, με βασικότερους την αποσιώπηση των ζητημάτων ψυχικής υγείας και τη συντήρηση του στίγματος (Grodniewicz & Hohol, 2023).
  .
• Πώς διασφαλίζεται το απόρρητο και η προστασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων των χρηστών; Πίσω από τον σκοπό της παροχής εξατομικευμένης φροντίδας υπάρχει η ανησυχία συγκέντρωσης ενός τεράστιου όγκου προσωπικών δεδομένων σε συγκεκριμένες εταιρείες. Αν το κέντρο βάρους μετατοπιστεί από την παροχή φροντίδας στα εμπορικά συμφέροντα, πέρα από το ότι θα παραβιαστούν βασικοί δεοντολογικοί κανόνες (π.χ. συγκατάθεση, απόρρητο), θα θολώσει ακόμα περισσότερο και το ήδη αδιαφανές τοπίο του πώς οι αλγόριθμοι παρεμβαίνουν και λαμβάνουν αποφάσεις (Haber et al., 2024).
  .
• Ποιο το τίμημα της υπερβολικής εμπιστοσύνης στις ψυχοθεραπευτικές πρακτικές της τεχνητής νοημοσύνης; Αν και η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στην ψυχοθεραπεία μπορεί να μειώσει το αίσθημα ντροπής και να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στους ειδικούς, εντούτοις, η υπερβολική αφοσίωση στα τεχνολογικά μέσα, ενέχει τον κίνδυνο μετατροπής της ψυχοθεραπείας από ανθρωπο-κεντρική σε τεχνο-κεντρική (Richards, 2024). Η εξάρτηση από τους αλγόριθμους της τεχνητής νοημοσύνης θα παραμελούσε την αξία της ανθρώπινης πολυπλοκότητας (Richards, 2024) και της αυθεντικής συναισθηματικής σύνδεσης στη θεραπευτική διαδικασία (Haber et al., 2024). Όπως επισημαίνουν και οι Sedlakova & Trachsel (2023, αναφ. στο Grodniewicz & Hohol, 2023) το είδος της υποστήριξης που προσφέρουν τα chatbots ως «τεχνουργήματα» που βρίσκονται ενδιάμεσα στα θεραπευτικά εργαλεία και στους θεραπευτές, δεν θα μπορούσε ποτέ να θεωρηθεί ισοδύναμο με την παραδοσιακή ψυχοθεραπεία, καθώς, εξαιτίας των ελλείψεών τους στην κατανόηση, δεν δύνανται να προάγουν το βασικότερο στοιχείο θεραπευτικής αλλαγής: την ενόραση.
  .
• Ποιος αναλαμβάνει την ευθύνη σε περίπτωση διακρίσεων ή λανθασμένων προτάσεων; Μια τεχνολογία που βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο, η οποία, αφενός, δεν εκπαιδεύεται σύμφωνα με διαφανείς προς το κοινό αξίες (Haber et al., 2024) και, αφετέρου, δεν ελέγχεται ως προς τα σχόλια και τις συστάσεις που δίνει στους χρήστες (Grodniewicz & Hohol, 2023), είναι εξαιρετικά πιθανό να οδηγήσει σε μη δοκιμασμένες πρακτικές. Το ότι οι αλγόριθμοι φαινομενικά λειτουργούν σαν καλοκουρδισμένα ρολόγια, δεν αναιρεί το γεγονός ότι κάτω από την επιφάνεια εξακολουθούν να κρύβονται αδικίες και ανισότητες (Richards, 2024). Τα μεγάλα κενά στους κανονισμούς επιτρέπουν στις εταιρείες να δημιουργούν τις δικές τους κατευθυντήριες γραμμές, θέτοντας σε κίνδυνο την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της παρεχόμενης ψυχολογικής υποστήριξης (Haber et al., 2024).
  .
• Πόσο σταθερή και συνεπής είναι η αποτελεσματικότητα τέτοιου είδους θεραπειών; Η επιβεβαίωση της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων μέσω τεχνητής νοημοσύνης φαίνεται πως είναι ένα σύνθετο πρόβλημα με πολλές διαφορετικές παραμέτρους. Μια κριτική των Grodniewicz & Hohol (2023) θέτει υπό αμφισβήτηση τις λογικές βάσεις πίσω από την τεκμηρίωση της αποτελεσματικότητας των ψυχοθεραπευτικών chatbots, αναδεικνύοντας μια γενική παρανόηση: Επειδή τα chatbots αξιοποιούν μια αποτελεσματική θεραπευτική προσέγγιση, δεν σημαίνει πως είναι και τα ίδια αποτελεσματικά, καθώς υπάρχουν κρίσιμοι θεραπευτικοί παράγοντες που επηρεάζουν την θεραπευτική έκβαση και οι οποίοι θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Έτσι:
  .
  • Αφού δεν έχουν προσδιοριστεί ακόμα οι παράγοντες που οδηγούν σε μια αποτελεσματική ψυχοθεραπεία, τότε πώς μπορούμε να κρίνουμε σε ποια προσέγγιση θα πρέπει να εξειδικεύονται τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης;
    .
  • Αν η επιτυχημένη ψυχοθεραπεία βασίζεται στην ανθρώπινη σχέση, θα μπορούσαν τα chatbots να την προσομοιώσουν, έχοντας τα βασικά «συστατικά» της στοιχεία, όπως εμπιστοσύνη, ενσυναίσθηση, σεβασμό και αμοιβαία κατανόηση;
    .
  • Εφόσον η τεχνητή νοημοσύνη είναι πιο εύκολα ελέγξιμη και αποδοτική σε τυποποιημένα έργα, τελικά κατά πόσον μας συμφέρει να μπορεί να κάνει τα πάντα;

.

Η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης έρχεται για να επαναπροσδιορίσει εκ θεμελίων όχι μόνο την καθημερινότητά μας, αλλά και την ίδια μας την ανθρώπινη υπόσταση. H ιστορική αποκλειστικότητα του ανθρώπου πάνω στη γλώσσα πλέον αμφισβητείται και το θεμέλιο της πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς μας γίνεται πια κοινόχρηστο με πιο εξελιγμένες τεχνητές οντότητες (Haber et al., 2024). Αυτό επηρεάζει το πώς αλληλεπιδρούμε με τους άλλους, πώς μαθαίνουμε να ζητάμε και να δεχόμαστε βοήθεια, πώς διαμορφώνουμε τις σχέσεις μας, ακόμα και πώς βιώνουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Δικαίως, λοιπόν, κάνουμε λόγο για «ψηφιακή επανάσταση». Με τον ρυθμό που ακολουθούν οι εξελίξεις, υποστηρίζεται ότι σε λίγα χρόνια τα μέσα τεχνητής νοημοσύνης θα αποκτήσουν τη δυνατότητα να αυτοδιορθώνονται και να βελτιώνονται από μόνα τους (Zeng et al., 2024), δημιουργώντας ακόμα πιο συνεκτικούς και αυτόνομους «εαυτούς». Το ζήτημα, λοιπόν, εδώ δεν είναι τόσο η αντικατάσταση του ανθρώπου από τη μηχανή, όσο το πώς ο ίδιος ο άνθρωπος θα συγκροτήσει μια ανθεκτική εσωτερικότητα, ικανή να τον βοηθήσει να προσαρμοστεί σε μια ακόμα εξελικτική μετάβαση.
.

Θάλεια Τζίκα,

Φοιτήτρια Ψυχολογίας,

Εθελόντρια στη Μονάδα Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης «Άγιος Νικόλαος», ΑμΚΕ ΙΑΣΙΣ

.

Βιβλιογραφία

1. Bhatt, S. (2024). Digital Mental Health: Role of Artificial Intelligence in Psychotherapy. Annals of Neurosciences, 1–11. DOI: 10.1177/09727531231221612
2. Fiske, A., Henningsen, P., & Buyx, A. (2019). Your Robot Therapist Will See You Now: Ethical Implications of Embodied Artificial Intelligence in Psychiatry, Psychology, and Psychotherapy. Journal of Medical Internet Research, 21(5). doi: 10.2196/13216
3. Grodniewicz, J.P. & Hohol, M. (2023). Waiting for a digital therapist: three challenges on the path to psychotherapy delivered by artificial intelligence. Frontiers in Psychiatry, 14. doi:10.3389/fpsyt.2023.1190084
4. Haber, Y., Levkovich, I., Hadar-Shoval, D., & Elyoseph, Z. (2024). The Artificial Third: A Broad View of the Effects of Introducing Generative Artificial Intelligence on Psychotherapy. JMIR Mental Health, 11. doi:10.2196/54781
5. Kok, J.N., Boers, E.J., Kosters, W.A., Van der Putten, P., & Poel, M. (2013). Artificial Intelligence: Definition, Trends, Techniques and Cases. In Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS). UK: Oxford.
6. Κουρκουτάς, Γ. (2024, Σεπτέμβριος 11). Πώς η Παραγωγική Τεχνητή Νοημοσύνη άλλαξε τον κόσμο μας μια για πάντα – Part 2. Startupper Mag. https://startupper.gr/startupper-mag/145021/pos-i-paragogiki-techniti-noimosyni-allaxe-ton-kosmo-mas-mia-gia-panta-part-2/
7. Okoro, Y.O., Ayo-Farai, O., Maduka, C.P., Okongwu, C.C., & Sodamade, O.T. (2024). A review of health misinformation on digital platforms: challenges and countermeasures. International Journal of Applied Research in Social Sciences, 6(1), 23-36. DOI: 10.51594/ijarss.v6i1.689
8. Richards, D. (2024). Artificial intelligence and psychotherapy: A counterpoint. Counselling and Psychotherapy Research, 00, 1-6. DOI: 10.1002/capr.12758
9. Zeng, Y., Zhao, F., Zhao, Y., Zhao, D., Lu, E., Zhang, Q., Wang, Y., Feng, H., Zhao, Z., Wang, J., Kong, Q., Sun, Y., Li, Y. Shen, G., Han, B., Dong, Y., Pan, W., He, X., Bao, A., & Wang, J. (2024). Brain-inspired and Self-based Artificial Intelligence. arXiv preprint arXiv:2402.18784. https://doi.org/10.48550/arXiv.2402.18784

.